شفافیت یکی از اصلیترین مزایای سرمایهگذاری در بورس به شمار میرود. در این بازار قیمتها و گزارشهای شرکتها به صورت عمومی اعلام میشود و در دسترس همه قرار دارد. همه میتوانند روند قیمتها را مشاهده کنند و حجم معاملات هر نماد مشخص است.
با این حال در بعضی از موارد، در این بازار نیز تبانیهایی میشود و شاهد دستکاری در معاملات بورس هستیم. تمامی این رفتارها تخلف محسوب میشوند و شخص خاطی مشمول جریمههای مشخصی خواهد شد.
در ادامه مصادیق تخلف در معاملات بورس را بررسی میکنیم.
تخلف در معاملات بورس چگونه انجام میگیرد؟
تمامی معاملات بورس به صورت یکپارچه ثبت میشوند و نهادهای نظارتی با دقت، بازار را تحت نظر دارند.
در مورد خرید و فروشها و قیمتگذاریها احتمال رخ دادن خطا بسیار کم است اما با بعضی از تکنیکها و سفارشهای نامتعارف، امکان دستکاری در قیمتها وجود دارد.
موارد زیر از جمله مصداقهای تخلف و دستکاری در معاملات بورس محسوب میشوند:
ثبت سفارش با قیمت بالاتر یا پایینتر از نرخ جاری بازار و تغییر روند
سهام هر نماد، در هر روز با قیمت خاصی معامله میشود که به آن مظنه جاری بازار میگویند. در صورتی که فرد یا افرادی سفارشهایی در حجم زیاد، با رقمی بالاتر یا پایینتر از نرخ جاری ثبت کنند، روند صعودی یا نزولی قیمتها تغییر خواهد کرد، زیرا چنان که میدانید سفارشهای با حجم بالا تاثیر بیشتری دارند.
مثال: طبق جدول زیر، بهترین قیمت فروش 42990 ریال است که در بازه مثبت 1.49% معامله میشود.
اگر فردی سفارشی با حجم بالا در قیمت 40,250 ثبت کند، سهم را از مثبت 1.49% به منفی پنج سوق میدهد. همان طور که مشاهده میکنید سفارشهای فروش با قیمتهای بالاتر نیز ثبت شدهاند.
با این حال، سفارشهای فرد مذکور در حجم بالا و با قیمت حداقل آستانه مجاز ثبت میشود و با تغییر قیمت از مثبت 1.49% تا منفی پنج، تقریباً شش و نیم درصد نوسان منفی ایجاد میکند.
قیمت دیروز (قیمت صفر) : 42,360 قیمت آخرین معامله: 42,990 [1.49%]
حتی اگر تغییر روند کمتر از مثالی که ذکر کردیم باشد، ممکن است ناظر بازار این گونه ثبت سفارش را تخلف بداند و با آن برخورد کند.
مثال: اگر فردی سفارشی با حجم بالا در قیمت 41,301 برای فروش ثبت کند، سهم را از مثبت 1.49% به 2.50% منفی سوق میدهد
تغییر قیمت بازگشایی نماد (Top) و حذف سفارش در زمان پیش گشایش
قبل از بررسی این مورد، باید با مفهوم قیمت نظری گشایش آشنا شویم. ساعت ۸:۳۰ تا ۹:۰۰ در بازار بورس به سفارشگذاری اختصاص داده شده است.
مشتریان در این ۳۰ دقیقه سفارشهای خود را ثبت میکنند و معاملهای انجام نمیشود و به عبارتی، مرحله حراج ناپیوسته انجام میگیرد. در این مرحله میتوان سفارشات را ویرایش یا حذف کرد اما مبادله انجام نمیشود.
قیمت پیشنهادی خریدار و فروشنده در نظر گرفته میشود و در صورتی که این دو رقم با هم یکی شوند، معامله با قیمت گشایش نظری انجام خواهد گرفت.
در حقیقت، قیمت نظری گشایش (TOP) قیمتی است که سامانه معاملاتی tse با استفاده از سازوکار حراج و بر اساس سفارشهای ثبتشده، برآورد و معین میکند.
با این توضیح بدیهی است که با سفارشگذاریهای هدفمند میتوان قیمت نظری گشایش را تغییر داد و این تغییر به هر صورتی که انجام شود، تخلف محسوب خواهد شد.
در مواردی مشاهده میشود که در طول مدت سفارشگذاری قبل از شروع معاملات، مشتری برای سهمی سفارشچینی انجام میدهد و سپس همه یا بخشی از سفارشها را حذف یا ویرایش میکند.
در صورتی که این اقدام چندین بار تکرار شود، شائبه دستکاری در معاملات پدید میآید.
مثال: تصور کنید یک مشتری در بازه زمانی ۸:۳۵ تا ۸:۴۵ برای فروش 800 هزار سهم در حداقل بازه قیمتی مجاز سفارش فروش میگذارد و در ساعت ۸:۵۵ سفارش خود را حذف میکند.
این کار باعث میشود قیمت نظری گشایش، یعنی همان قیمت سرخطی که در پنجره عمق بازار مشاهده میشود، بیش از 3 درصد افزایش یابد.
حذف سفارش در پیشگشایش و اقدام به سفارشگذاری در سمت مقابل در زمان معاملات پیوسته
یکی از مصداقهای دستکاری در قیمتها، ثبت سفارش برای ترغیب دیگران است. در این روش، ابتدا یک یا چند فرد به صورت هماهنگ سفارشهای خود را ثبت میکنند تا جهت معاملات را تغییر دهند.
پس از این که سفارشهای افراد دیگر ثبت شد و اقدام به معامله صورت گرفت، گروهی که قصد دستکاری در قیمتها را دارند، سفارشهای خود را حذف میکنند.
این کار نیز عموما در مرحله پیشگشایش یا نیم ساعت اول یا به صورت کلی در زمان بازگشایی نماد انجام میشود و به دو شکل صورت میگیرد:
دستکاری معاملات در سمت خرید: برای مثال فردی در زمان بازگشایی سهم، سفارشهایی با حجم بالا در کمترین حد آستانه مجاز منفی ثبت میکند. این کار باعث میشود قیمت نظری گشایش سهم از منفی ۱ به منفی ۴.۹ کاهش یابد.
سپس سفارشهای خود را حذف میکند و در زمان آغاز معاملات، دوباره برای خرید سهام همین نماد سفارش میگذارد. در این حالت خرید او با قیمت کمتری انجام میشود.
دستکاری معامله در سمت فروش: این حالت دقیقا برعکس مورد قبلی است. یعنی فردی در زمان بازگشایی بازار سفارش خرید با حجم سنگین و در بالاترین حد دامنه مجاز، یعنی مثبت ۵ درصد، ثبت و سپس آن را حذف میکند.
مجددا یک سفارش در عمق مظنه سمت خرید ثبت و دوباره آن را حذف میکند. این کار باعث میشود قیمت بازگشایی افزایش یابد. سپس همین فرد در زمان آغاز معاملات، سفارش فروش ثبت میکند و سهام خود را با قیمت بالاتر میفروشد.
پوشاندن مظنههای بازار با ارسال بیش از ۲ سفارش خرید یا فروش با قیمتهای متفاوت
همان طور که میدانید، تعداد معاملات نیز در قیمتها تاثیر میگذارد. با توجه به این نکته،
1- برخی افراد سفارشهای خود را تقسیم میکنند. مثلا به جای ثبت یک سفارش برای 10000 هزار برگه سهام، ۱۰ سفارش مجزا و هر بار برای ۱۰۰۰ سهم ثبت میکند. به این ترتیب تعداد معاملات در یک سهم افزایش مییابد و این مسئله بر قیمتها اثر میگذارد و یا فرد اقدام به سفارش گذاری در مظنه های مختلف می نماید.
2- ثبت سفارش با اعداد خاص
3- ثبت تعداد سفارش بالا با حجم پایین بین مظنه برتر اول و دوم، به دلیل اینکه مظنه دوم را پوشش دهند. به این شکل که دیگران امکان مشاهده فاصله قیمتی را به دست نمیآورند و شائبه دستکاری بازار ایجاد میشود.
ارسال سفارش با حجمهای نامتناسب نسبت به سایر مظنهها
در این حالت، فرد یا افردای بدون در نظر گرفتن عرضه و تقاضای بازار، سفارش خرید یا فروش با حجم سنگین و با قیمت مد نظر خود قرار میدهند و زمانی که قیمت به حد مورد نظرشان نزدیک شد، سفارش را حذف میکنند.
سفارشچینی یا مظنهچینی گسترده
گاهی اوقات مشاهده میشود که فرد یا افرادی در قیمتها یا مظنههای مختلف سفارش با حجم بالا ارسال میکنند و زمانی که قیمت آخرین معامله به هر یک از سفارشها نزدیک شد، آن سفارش را حذف میکنند. این کار، در صورتی که به طرز محسوسی روی روند عرضه و تقاضا تاثیر بگذارد، مصداق دستکاری بازار محسوب میشود.
ثبت سفارش در صفهای خرید و فروش با هدف افزایش حجم صف
در این حالت، فرد یا افرادی سفارشهای سنگین در صف خرید یا فروش ثبت میکنند. زمانی که صف به سفارش نزدیک شد، آن سفارش را حذف یا ویرایش میکنند. طولانی کردن صفها، اگر در دقایق پایانی روز معاملاتی انجام گیرد، ناظر بازار را بیشتر مشکوک میکند و احتمال این که تخلف محسوب شود بیشتر است.
انجام معامله بدون تغییر مالکیت نهایی
انجام معاملات تغییر مالکیت نهایی، ممکن است در راستای تغییر قیمتها صورت گرفته باشد. همچنین ممکن است فرد یا افرادی بخواهند با این روش رونق یا رکود بازار را به دیگران القا کنند. این کار نیز یکی از مصادیق دستکاری بازار محسوب میشود. در صورتی که معامله یک فرد با خود ممنوع است و تخلف محسوب می شود.
انجام معاملات هماهنگ در راستای تغییر قیمتها
روندهای بازار بورس بر اساس عرضه و تقاضا حرکت میکند. با انجام معاملات هماهنگشده و هدفمند، میتوان روندها و قیمتها را دستکاری کرد. این کار تخلف محسوب میشود و ناظر بازار با آن برخورد میکند. موارد زیر از جمله مصداقهای معاملات هماهنگ هستند:
نکته: طبق دستورالعمل اجرایی نحوه انجام معاملات اوراق بهادار در فرابورس ایران، سهام دار یا سهام داران عمده که مالکیت ۱ تا ۲۵ درصد از سهام یک ناشر در بازار پایه فرابورس را دارند، برای عرضه هر مقدار از سهام خود در بازار عادی باید از کمیته درج تاییدیه دریافت کنند.
همچنین عرضه سهام توسط سهامدار یا سهامداران عمده ناشر در بازار بلوك بازار پایه فرابورس، تنها با دریافت تاییدیه کمیته درج و حسب مورد ارائه تعهد خریدار یا خریداران جدید مبنی بر این که سهام خود را با هر تعداد اوراق بهادار، صرفا بر اساس روش مورد تایید کمیته درج عرضه میکنند، امکانپذیر است. در صورتی که این ماده قانونی رعایت نشود، مدیر عامل فرابورس میتواند معاملات را تایید نکند.
همان طور که اشاره کردیم، تمامی این تخلفات مشمول جریمه خواهند شد. در حالت کلی، هر رفتار و اقدامی که به فضای شفاف و منصفانه بازار آسیب برساند، تخلف محسوب میشود و ممکن است منجر به مسدود شدن دسترسی مشتریان در بورس شود.
نهادها و واحدهای نظارتی همواره بازار را تحت نظر دارند و با استفاده از الگوریتمهای شناسایی، سفارشات را رصد میکنند. در صورتی که یک تخلف شناسایی شود، نهاد ناظر دستوری مبنی بر مسدودسازی یا تذکر به مشتری را به کارگزاری ابلاغ میکند.